Kayaçlar ve Özellikleri

Kayaçlar ve Özellikleri

Kayaç, çeşitli minerallerin veya mineral ve taş parçacıklarının bir araya gelmesinden ya da bir mineralin çok miktarda birikmesinden meydana gelen katı birikintilerdir. Kayaç terimi eski Türkçede sahre, yeni Türkçede külte ve yabancı dillerdeki rock, roche, gestein sözcükleri karşılığı kullanılmaktadır.

Kayaçlar oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtan bir çeşit belgelerdir. Yer kabuğunun jeolojik gelişmesinin izleri bu çeşit kayaçlar üzerinde işlenmiştir. Bu nedenle yer tarihinin doğal belgeleri sayılırlar.

Kayaçlar, mineral yapılarına, kimyasal bileşenlerine, barındırdığı bileşenlerin dokularına ve oluşumuna neden olan etmenlere göre sınıflandırılmaktadır. Bu belirleyiciler yardımıyla yapılan sınıflandırma, üç ana kayaç türünü içerir; bunlar Magmatik kayaçlar, Tortul ve Başkalaşım kayaçlarıdır. Bu sınıflandırmada daha çok parçacıkların büyüklükleri temel alınmıştır. Bir kayacın başka bir kayaca dönüşümü, kayaç döngüsü adı verilen bir jeolojik modelle gösterilmektedir. Kayaçlarla ilgilenen bilim dalına petrografi adı verilir. Petrografi, Jeoloji’nin temel dallarından biridir.

Kayaç çeşitleri

Kayaç Çeşitleri

Kayaçlar kendi arasında püskürük (katılaşım), tortul ve metamorfik (başkalaşım) kayaçlar olmak üzere üçe ayrılır.

1) Püskürük (Katılaşım) Kayaçlar

Magmanın, yerkabuğunun derinliklerinde ya da yeryüzünde soğuyarak katılaşması sonucunda oluşurlar. Kendi içerisinde üçe ayrılır.

a) İç Püskürük Kayaçlar

Magmanın yeryüzüne çıkmadan, yerkabuğunun derinliklerinde yavaş yavaş soğuyup katılaşmasıyla olur. Bu kayaçlara örnek olarak granit, siyenit, gabro ve diyorit verilebilir.

b) Damar Kayaçları

Magmanın, yerkabuğunun çeşitli tabakaları arasında veya tabakaları kesen zayıf zonlarda katılaşmasıyla oluşur. Bunların tabakalar arasında “filon”, tabakaları kesenlerine “dayk” denir.

c) Dış Püskürük (Yüzey) Kayaçlar

Magmanın yeryüzüne kadar çıkıp, atmosferik ortamda hızlı bir şekilde soğuyup katılaşmasıyla oluşur. Bu kayaçlara örnek olarak bazalt, andezit, tüf ve obsidyen verilebilir.

2) Tortul Kayaçlar

Dış kuvvetler tarafından, fiziksel ve kimyasal yollarla aşındırılan malzemelerin deniz, göl ve akarsu yatakları gibi çökelme ortamlarında birikmesiyle oluşur. Genel özellikleri şunlardır:

• Tabakalı bir yapıya sahiptir.
• Yapılarında canlı kalıntısı adını verdiğimiz fosilleri barındırırlar.
• Volkanik (püskürük) taşlardan sonra en yaygın olan taşlardır.

Bu kayaçlar kendi içerisinde üçe ayrılır;

a) Fiziksel Tortul Kayaçlar

Dış kuvvetler tarafından taşınan çeşitli büyüklükte taneli malzemenin, kara ve denizlerdeki tortulaşma alanlarında çökelmesiyle oluşur. Genellikle delta, taşkın ovaları, akarsu yatakları ve dağ eteklerinde yaygındır. Örneğin; çakıltaşı (konglomera), kiltaşı, kumtaşı (gre), breş vb.

b) Kimyasal Tortul Kayaçlar

Suların içerisinde, kimyasal yollarla çözünmüş halde bulunan minerallerin çökelme ortalamalarında suyun buharlaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Örneğin; kireçtaşı (kalker), Jips (alçıtaşı), kayatuzu, traverten vb.

c) Organik Tortul Kayaçlar

Tatlı ve tuzlu sularda yaşayan canlıların, öldükten sonraki kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla oluşur. Örneğin; mercankaya, kömür (taşkömürü, linyit, antrasit), tebeşir vb.

3) Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar

Tortul veya püskürük kayaçların, yüksek sıcaklık ve basınç etkisiyle geçirdikleri yapısal değişime metamorfizma denir. Yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaçları oluşturan minerallerin kimyasal yapıları ve fiziksel görünümleri değişir. Bu süreç sonunda ise metamorfik kayaçlar oluşur.

Metamorfizmayla kireçtaşı –> Mermer’e, granit –> Gnays’a, Kumtaşı –> Kuvartsit’e, kömür –> Elmas’a dönüşür.

Kayaçlar, yer şekillerinin oluşum ve gelişimlerinde rol oynayan önemli etmenlerden biridir. Genellikle dirençli kayalar üzerinde dik ve eğimli yer şekilleri gelişirken, dirençsiz kayaçlar üzerinde ise daha alçak ve az eğimli kalker ve jips gibi kayaçlar üzerinde, peribacaları volkan tüfleriyle kaplı araziler üzerinde, tor topoğrafyası ise granitlerle kaplı araziler üzerinde oluşmaktadır.

NOT:

• Püskürük kayaçlarda fosil bulunmaz. Genellikle ince ya da iri kristalli olurlar.
• Kimyasal tortul kayaçlar karstik arazilerde daha yaygındır.