Kayaçlar ve Özellikleri
Kayaçlar ve Özellikleri
Kayaç, çeşitli minerallerin veya mineral ve taş parçacıklarının bir araya gelmesinden ya da bir mineralin çok miktarda birikmesinden meydana gelen katı birikintilerdir. Kayaç terimi eski Türkçede sahre, yeni Türkçede külte ve yabancı dillerdeki rock, roche, gestein sözcükleri karşılığı kullanılmaktadır.
Kayaçlar oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtan bir çeşit belgelerdir. Yer kabuğunun jeolojik gelişmesinin izleri bu çeşit kayaçlar üzerinde işlenmiştir. Bu nedenle yer tarihinin doğal belgeleri sayılırlar.
Kayaçlar, mineral yapılarına, kimyasal bileşenlerine, barındırdığı bileşenlerin dokularına ve oluşumuna neden olan etmenlere göre sınıflandırılmaktadır. Bu belirleyiciler yardımıyla yapılan sınıflandırma, üç ana kayaç türünü içerir; bunlar Magmatik kayaçlar, Tortul ve Başkalaşım kayaçlarıdır. Bu sınıflandırmada daha çok parçacıkların büyüklükleri temel alınmıştır. Bir kayacın başka bir kayaca dönüşümü, kayaç döngüsü adı verilen bir jeolojik modelle gösterilmektedir. Kayaçlarla ilgilenen bilim dalına petrografi adı verilir. Petrografi, Jeoloji’nin temel dallarından biridir.
Kayaç çeşitleri
İç Püskürük | Dış püskürük | Fiziksel (Kırıntılı) tortul | Kimyasal tortul | Organik tortul | Başkalaşım kayaçları |
Granit | Bazalt | Kum taşı | Kalker (kireçtaşı) | Taş kömürü | Kalker → Mermer |
Siyenit | Andezit | Kil taşı | Jips (alçı taşı) | Linyit | Granit → Gnays |
Diyorit | Obsidyen (volkan camı) | Çakıl taşı (konglomera) | Kaya tuzu | Mercan kaya | Taş kömürü → Elmas |
Gabro | Tüf | Tebeşir |
Kayaç Çeşitleri
Kayaçlar kendi arasında püskürük (katılaşım), tortul ve metamorfik (başkalaşım) kayaçlar olmak üzere üçe ayrılır.
1) Püskürük (Katılaşım) Kayaçlar
Magmanın, yerkabuğunun derinliklerinde ya da yeryüzünde soğuyarak katılaşması sonucunda oluşurlar. Kendi içerisinde üçe ayrılır.
a) İç Püskürük Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne çıkmadan, yerkabuğunun derinliklerinde yavaş yavaş soğuyup katılaşmasıyla olur. Bu kayaçlara örnek olarak granit, siyenit, gabro ve diyorit verilebilir.
b) Damar Kayaçları
Magmanın, yerkabuğunun çeşitli tabakaları arasında veya tabakaları kesen zayıf zonlarda katılaşmasıyla oluşur. Bunların tabakalar arasında “filon”, tabakaları kesenlerine “dayk” denir.
c) Dış Püskürük (Yüzey) Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne kadar çıkıp, atmosferik ortamda hızlı bir şekilde soğuyup katılaşmasıyla oluşur. Bu kayaçlara örnek olarak bazalt, andezit, tüf ve obsidyen verilebilir.
2) Tortul Kayaçlar
Dış kuvvetler tarafından, fiziksel ve kimyasal yollarla aşındırılan malzemelerin deniz, göl ve akarsu yatakları gibi çökelme ortamlarında birikmesiyle oluşur. Genel özellikleri şunlardır:
- Tabakalı bir yapıya sahiptir.
- Yapılarında canlı kalıntısı adını verdiğimiz fosilleri barındırırlar.
- Volkanik (püskürük) taşlardan sonra en yaygın olan taşlardır.
Bu kayaçlar kendi içerisinde üçe ayrılır;
a) Fiziksel Tortul Kayaçlar
Dış kuvvetler tarafından taşınan çeşitli büyüklükte taneli malzemenin, kara ve denizlerdeki tortulaşma alanlarında çökelmesiyle oluşur. Genellikle delta, taşkın ovaları, akarsu yatakları ve dağ eteklerinde yaygındır. Örneğin; çakıltaşı (konglomera), kiltaşı, kumtaşı (gre), breş vb.
b) Kimyasal Tortul Kayaçlar
Suların içerisinde, kimyasal yollarla çözünmüş halde bulunan minerallerin çökelme ortalamalarında suyun buharlaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Örneğin; kireçtaşı (kalker), Jips (alçıtaşı), kayatuzu, traverten vb.
c) Organik Tortul Kayaçlar
Tatlı ve tuzlu sularda yaşayan canlıların, öldükten sonraki kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla oluşur. Örneğin; mercankaya, kömür (taşkömürü, linyit, antrasit), tebeşir vb.
3) Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar
Tortul veya püskürük kayaçların, yüksek sıcaklık ve basınç etkisiyle geçirdikleri yapısal değişime metamorfizma denir. Yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaçları oluşturan minerallerin kimyasal yapıları ve fiziksel görünümleri değişir. Bu süreç sonunda ise metamorfik kayaçlar oluşur.
Metamorfizmayla kireçtaşı –> Mermer’e, granit –> Gnays’a, Kumtaşı –> Kuvartsit’e, kömür –> Elmas’a dönüşür.
Kayaçlar, yer şekillerinin oluşum ve gelişimlerinde rol oynayan önemli etmenlerden biridir. Genellikle dirençli kayalar üzerinde dik ve eğimli yer şekilleri gelişirken, dirençsiz kayaçlar üzerinde ise daha alçak ve az eğimli kalker ve jips gibi kayaçlar üzerinde, peribacaları volkan tüfleriyle kaplı araziler üzerinde, tor topoğrafyası ise granitlerle kaplı araziler üzerinde oluşmaktadır.
NOT:
- Püskürük kayaçlarda fosil bulunmaz. Genellikle ince ya da iri kristalli olurlar.
- Kimyasal tortul kayaçlar karstik arazilerde daha yaygındır.
Açık Lise Yazı ve Haberler
Doğru soru sormak, doğru cevaplara ulaşmanın ilk koşuludur. Yorum yazın, soru sorun, cevaplayalım.
Etiketler: Kayaç nedir, Kayaçlar ve Özellikleri
Eklenme Tarihi: 24 Aralık 2017
Konu hakkında yorumunuzu yazın